Μουσείου Ναυπηγικών και Ναυτικών Τεχνών του Αιγαίου

Η Προετοιμασία του “Μουσείου Ναυπηγικών και Ναυτικών Τεχνών του Αιγαίου” στο Ηραίο.

Το Μουσείο Ναυπηγικών και Ναυτικών Τεχνών του Αιγαίου είναι ένα θεματικό τεχνικό μουσείο που αποσκοπεί τόσο στην διάσωση και αξιοποίηση της υλικής όσο και στην διαφύλαξη και προβολή της άυλης κληρονομιάς της ναυπηγικής και ναυτικής τέχνης του Αιγαίου. Με τον χαρακτηρισμό «θεματικό» προσδιορίζεται το ειδικό θέμα που διαπραγματεύεται το νέο μουσείο και αφορά τη ναυπηγική και ναυτική παράδοση του Αιγαίου. Με τον επιπλέον προσδιορισμό «τεχνικό» εξειδικεύεται ακόμη περισσότερο και δηλώνεται ο προσανατολισμός του σε θέματα τέχνης και τεχνικής που αφορούν τόσο τη ναυπηγική όσο και τη ναυσιπλοΐα, η οποία εκπροσωπεί σε μεγάλο βαθμό την έννοια της ναυτικής τέχνης. 

Το Μουσείο δημιουργείται στο όμορφο νησί της Σάμου, το οποίο αποτελούσε πολλές φορές στο παρελθόν ένα φημισμένο ναυπηγικό κέντρο του Αρχιπελάγους. Δεν αφορά όμως μόνο την Σάμο, γιατί το νέο Μουσείο παρουσιάζει και διαπραγματεύεται την ναυπηγική και τη ναυσιπλοΐα στο ευρύτερο σύνολο του Αιγαίου, έναν γεωγραφικό χώρο με πολύ μεγάλο πολιτιστικό περιεχόμενο. Ο σχεδιασμός της μόνιμης έκθεσης του νέου Μουσείου δεν φιλοδοξεί, και δεν μπορεί, να καλύψει όλες τις τοπικές παραλλαγές και ιδιαιτερότητες της ναυπηγικής και ναυτικής παράδοσης που αναπτύχθηκαν στους  ναυτότοπους του Αρχιπελάγους^. όμως στοχεύει στην παρουσίαση του γενικότερου περιγράμματος και στην ανάδειξη του διαχρονικού ναυτικού τεχνικού πολιτισμού του Αιγαίου. Στην έκθεση θα παρουσιάζονται βασικές πτυχές της παράδοσης, που έχουν ανιχνευθεί και καταγραφεί σε πολλά ξυλοναυπηγεία και παραδοσιακά λιμάνια. Εξάλλου, ναυπηγήσεις γινόταν σε πολλά μέρη και οι τεχνίτες μετακινούνταν με ευκολία και για μεγάλα διαστήματα σε μέρη που υπήρχαν ευκαιρίες εργασίας, σε μέρη που υπήρχαν παραγγελίες ή σε μέρη που υπήρχε άφθονη η πρώτη ύλη, η ναυπηγήσιμη ξυλεία. Ένα τέτοιο μέρος ήταν και η Σάμος που προσέλκυσε ναυπηγούς από πολλές περιοχές του Ελληνισμού: το Τσεσμέ, την Ύδρα, την Σύμη την Χίο και πιθανότατα και από αλλού.

Εκτός από την μόνιμη έκθεση, το Μουσείο περιλαμβάνει μια σειρά από άλλες συμπληρωματικές δραστηριότητες που επικεντρώνονται στην ανάδειξη και αξιοποίηση της ναυπηγικής και ναυτικής παράδοσης. Από την αρχή του σχεδιασμού του το νέο μουσείο οργανώθηκε πάνω σε τέσσερις λειτουργικές ενότητες, οι οποίες περιλαμβάνουν δράσεις και εφαρμογές τόσο στους χώρους του ίδιου, όσο και έξω από τα φυσικά του όρια:

1. Η πρώτη ενότητα περιλαμβάνει την διάσωση και προστασία μνημείων, κειμηλίων, υλικών και άυλων μαρτυριών, όπως τα σκάφη που εκπροσωπούν με εντυπωσιακό τρόπο τη ναυπηγική παράδοση του Αιγαίου, τα εργαλεία ναυπηγικής, τα χνάρια, τα σχέδια, τα ναυπηγικά μοντέλα, τα αντικείμενα εξαρτισμού των σκαφών, τα όργανα και τους μηχανισμούς πάνω στα σκάφη, τα ημερολόγια και τα συμβολαιογραφικά έγγραφα σκαφών, τα αρχεία επιχειρήσεων, και άλλες υλικές μαρτυρίες από διάφορα ναυπηγεία του Αιγαίου. Περιλαμβάνει ακόμη την διαφύλαξη τεκμηρίων της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως τις ηχογραφημένες ή βιντεοσκοπημένες προφορικές μαρτυρίες μαστόρων και ναυτικών, τις αρχειακές φωτογραφίες και επιπλέον σημαντικό κινηματογραφικό υλικό ή βίντεο, στο οποίο καταγράφονται ναυπηγικές και ναυτικές δραστηριότητες στα ναυπηγεία του Αιγαίου.

Στο πλαίσιο αυτής της ενότητας έχει συσταθεί το Αρχείο Προφορικών Μαρτυριών του Μ.Ν.Ν.Τ.Α. στο οποίο εντάσσονται συνεντεύξεις από ναυπηγούς, ναυτικούς και άλλους επαγγελματίες της θάλασσας, καταγεγραμμένες με την μορφή απλού ήχου ή βίντεο σε διάφορες ερευνητικές αποστολές, που έχουν γίνει σε πανελλαδική κλίμακα, από το 1984 μέχρι σήμερα. Οι συνεντεύξεις αναφέρονται σε προσωπικές μαρτυρίες για την ζωή, την απασχόληση, τις τεχνικές, τα έθιμα και τις κοινωνικές πρακτικές των ανθρώπων της θάλασσας.

Το Αρχείο Προφορικών Μαρτυριών του Μ.Ν.Ν.Τ.Α. συμβάλει αναμφίβολα στην ανάδειξη της πρόσφατης τοπικής ναυτικής ιστορίας των νησιών και των παραλιακών περιοχών του Αιγαίου και προσφέρει σημαντικό υλικό για την μελέτη της προφορικής ιστορίας των τοπικών κοινωνιών του Αρχιπελάγους. Επίσης έχοντας ένα ευρύτατο φάσμα τεχνικών πληροφοριών αποτελεί μοναδική κιβωτό της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς στον τομέα της ναυπηγικής και της ναυσιπλοΐας.

2. Η δεύτερη ενότητα περιλαμβάνει δράσεις βιωματικής συμμετοχής και αναψυχής. Εδώ συμπεριλαμβάνονται εφαρμογές που έχουν σχεδιαστεί στον εσωτερικό και εξωτερικό χώρο του μουσείου με σκοπό την βαθύτερη και αμεσότερη κατανόηση των υλικών και άυλων μαρτυριών. Μια ομάδα εφαρμογών απευθύνεται στους απλούς επισκέπτες και στα παιδιά με κατασκευές που προσομοιάζουν με «ναυτικές» εργασίες. Όπως μια συμβολική τομή αρχαίας διήρους, σε φυσικό μέγεθος, όπου μια ομάδα δέκα παιδιών διατεταγμένη σε δύο σειρές καθ’ ύψος, προσπαθεί να δοκιμάσει την συγχρονισμένη ομαδική κωπηλασία ενός πολύκωπου σκάφους.

Μια άλλη ομάδα βιωματικών δράσεων απευθύνεται σε εξειδικευμένο κοινό που έρχεται στο μουσείο για να μάθει μια συγκεκριμένη τεχνική εφαρμογή ή να δοκιμάσει την κατασκευή και χρήση παραδοσιακών εργαλείων ναυπηγικής. Κεντρικό ρόλο για τις δραστηριότητες αυτές θα παίξει το «Εργαστήριο συντήρησης εκθεμάτων και τεχνικών μουσειακών εφαρμογών» όπου ο επισκέπτης θα μπορεί για παράδειγμα να χρησιμοποιήσει ή να κατασκευάσει παραδοσιακά εργαλεία, να σχεδιάσει μέρος της κατασκευής ενός σκάφους πάνω στο ναυπηγικό δάπεδο ή με την βοήθεια του μονόχναρο να σχεδιάσει το μεσαίο νομέα ενός σκάφους.

Στην ενότητα αυτή συμπεριλαμβάνονται και δράσεις που απευθύνονται στο ευρύ κοινό και έχουν πανηγυρικό χαρακτήρα, όπως η καθέλκυση ή η ανέλκυση ενός σκάφους με παραδοσιακές τεχνικές με τη βοήθεια των κατάλληλων μηχανών και εργαλείων, που θα υπάρχει στον υπαίθριο χώρο του μουσείου για αυτό τον σκοπό.

3. Η τρίτη ενότητα περιλαμβάνει λειτουργίες που στοχεύουν στην ανάδειξη γνώσεων και την πρόκληση συναισθημάτων τόσο μέσα από την μόνιμη έκθεση του ΜΝΝΤΑ όσο και από τα εκπαιδευτικά προγράμματα για τους μικρούς επισκέπτες αλλά και για τους μεγάλους φίλους, που θέλουν να αποκτήσουν γνώσεις πάνω στην ξυλοναυπηγική. Στους εκθεσιακούς χώρους και στην ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα εκπαιδευτικών δράσεων, θα γίνονται προγράμματα για μαθητές σχολικών τάξεων και για ομάδες παιδιών που δημιουργούνται κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα θα είναι χωρισμένα σε ηλικιακές ομάδες και σε θεματικές ενότητες ανάλογες με το σχολικό πρόγραμμα, τα ενδιαφέροντα των επισκεπτών, τις δραστηριότητες και τα εκθέματα του μουσείου.

Το μουσείο πρόκειται να συμπεριλάβει στους χώρους του την λειτουργία μιας μικρής σχολής μαθητείας πάνω στην ξυλοναυπηγική, που θα δραστηριοποιείται στις εγκαταστάσεις του και θα λειτουργεί ως πυρήνας διάσωσης και διάδοσης της παραδοσιακής ναυπηγικής τέχνης. Η σχολή “VET” θα απευθύνεται τόσο σε Έλληνες όσο και σε ξένους εκπαιδευόμενους, θα έχει δίγλωσση λειτουργία και ευέλικτη διάρκεια ανάλογα με τον σκοπό της εκμάθησης. Δηλαδή, μπορεί να λειτουργούν καλοκαιρινά προγράμματα σύντομης διάρκειας και παράλληλα να υπάρχουν επαγγελματικά προγράμματα μεγάλης διάρκειας, επιπέδου τριετούς τεχνικού λυκείου ή και ακόμη υψηλότερου επιπέδου διετούς ΙΕΚ. Τα τμήματα αυτών των εκπαιδεύσεων θα είναι ολιγομελή και οι πρακτικές εργασίες και ασκήσεις που θα εκπονούνται στους χώρους του μουσείου θα αξιοποιούνται και ως μέρος των «ζωντανών εκθεμάτων» του μουσείου.

4. Η τελευταία ενότητα των δράσεων περιλαμβάνει ερευνητικές και μελετητικές δραστικότητες. Αυτές εκτελούνται κυρίως από το ερευνητικό εργαστήριο μαθηματικής μοντελοποίησης που βρίσκεται στο κτίριο του Μουσείου και ανήκει στο τμήματος Μαθηματικών του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Ακόμη συνεργάτες του ΜΝΝΤΑ θα μπορούν να μελετούν και να διερευνούν το αρχειακό υλικό και τα εκθέματα του Μουσείου. Αναμφίβολα το σημαντικό και εκτεταμένο υλικό του Αρχείου Προφορικών μαρτυριών, της φωτοθήκης, της σχεδιοθήκης και της βιντεοθήκης του Μουσείου θα αποτελέσει ένα σημαντικό πεδίο εργασίας για τους ερευνητές της ναυπηγικής και ναυτικής παράδοσης του Αιγαίου.

Με τις τέσσερεις λειτουργικές ενότητες το Μουσείο Ναυπηγικών και Ναυτικών Τεχνών του Αιγαίου είναι σχεδιασμένο να λειτουργεί πολύπλευρα, υπερβαίνοντας τα όρια ενός συμβατικού μουσείου με στατικό περιεχόμενο. Οι λειτουργικές του ενότητες αλληλοσυμπληρώνονται και συμβάλουν στη δημιουργία ενός πυρήνα του οποίου πρωταρχικός σκοπός είναι η προστασία και η ανάδειξη της ναυπηγικής και ναυτικής τέχνης ως υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς των κατοίκων του Αιγαίου.

ΤΟ ΚΤΙΡΙΟ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

Το έργο είναι κατασκευασμένο σε δύο οικοδομικά τετράγωνα που διαχωρίζονται μεταξύ τους με έναν πεζόδρομο. Στο δυτικό έχει κατασκευαστεί το κτίριο με κάλυψη 740,74 μ2 και στο ανατολικό αδόμητο οικόπεδο, διαμορφώνεται ο υπαίθριος εκθεσιακός χώρος με συνολικό εμβαδόν 1.016,31 μ2.

Πρωταρχικός στόχος της Αρχιτεκτονικής μελέτης ήταν η δημιουργία ενός κτιρίου το οποίο εκμεταλλεύεται την ιδιαίτερα πλεονεκτική θέση του οικοπέδου (πανταχόθεν ελεύθερο με θέα στη θάλασσα και μέσα στον αστικό ιστό του οικισμού) και εξυπηρετεί την συμπληρωματικότητα μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού εκθεσιακού χώρου.

Βασική αρχή της σχεδίασης ήταν η μείωση της αίσθησης του όγκου που κανονικά θα έπρεπε να έχει ένα μουσείο με τόσες πολλές και συμπληρωματικές δραστηριότητες και η ένταξη του νέου κτιρίου με αρμονικό τρόπο στο τοπικό αστικό δομημένο περιβάλλον.  Η δόμηση είναι περίπου 1.350μ2 και το μέγιστο ύψος του κτιρίου είναι 7,60μ. Το κτήριο χαρακτηρίζεται από πλαστικότητα και εναλλαγή όγκων, χωρίς ενιαίες προσόψεις και στεγάσεις, διασκεδάζοντας το εκτεταμένο εμβαδόν του και τις πολλαπλές λειτουργίες του.    

Στο υπόγειο υπάρχει μια μικρή ενότητα χώρων για το κοινό που περιλαμβάνει χώρους υγιεινής των επισκεπτών του Μουσείου. Το μεγαλύτερο μέρος του υπογείου είναι για το προσωπικό του Μουσείου και περιλαμβάνει χώρους αποθήκευσης και Η/Μ εγκαταστάσεων. 

Η είσοδος των επισκεπτών γίνεται στο ισόγειο από την δυτική όψη σε ένα ευρύχωρο κεντρικό χώρο με διώροφο ύψος (με εσωτερικό εξώστη από πάνω). Γύρω από το χώρο της εισόδου αναπτύσσονται όλοι σχεδόν οι χώροι του ισογείου. Από αριστερά προς τα δεξιά είναι το βεστιάριο, το πωλητήριο του Μουσείου, οι χώροι διοίκησης, η αίθουσα πολλαπλών χρήσεων (για προβολές, περιοδικές εκθέσεις και άλλες εκδηλώσεις με δυναμικότητα 150 ατόμων), το εργαστήριο συντήρησης εκθεμάτων και μουσειακών εφαρμογών (με εξοπλισμό για την λειτουργία προγραμμάτων μαθητείας και με ξεχωριστή αυτόνομη είσοδο), και η αίθουσα εκθεμάτων του ισογείου.

Στον όροφο υπάρχει επίσης ο κεντρικός χώρος κίνησης του κοινού γύρω από το εσωτερικό άνοιγμα. Σ’ αυτή την κυκλική πορεία διατάσσονται οι προσβάσεις, από αριστερά προς τα δεξιά, προς την αίθουσα εκθεμάτων του ορόφου, την αίθουσα εκπαιδευτικών προγραμμάτων, τα ανοίγματα με θέα τα σκάφη που βρίσκονται στον εξωτερικό εκθεσιακό χώρο και το αναψυκτήριο του Μουσείο που επεκτείνεται σε ένα εξώστη με θέα την θάλασσα. Ακόμη στο ίδιο επίπεδο υπάρχουν οι χώροι του ερευνητικού εργαστηρίου του Πανεπιστημίου Αιγαίου και η βιβλιοθήκη του Μουσείου. 

Τόσο από το ισόγειο όσο και από τον όροφο οι επισκέπτες μπορούν να περάσουν από το κτίριο στον υπαίθριο εκθεσιακό χώρο με τα σκάφη.  Η κίνηση των επισκεπτών γίνεται πάνω σε ξύλινους διαδρόμους κατασκευασμένους από σανίδες άσηπτης ξυλείας.

Στον υπαίθριο εκθεσιακό χώρο εκτίθενται κυρίως σκάφη μεσαίου και μεγάλου μεγέθους. Οι ξύλινοι διάδρομοι κινούνται γύρω από όλα σχεδόν τα σκάφη και δημιουργούν προσβάσεις πάνω στα καταστρώματα των μεγαλύτερων σκαφών, στο εσωτερικό των οποίων εκτίθενται επίσης μικρές εκθεσιακές ενότητες με ειδικά θέματα.

Στον υπαίθριο χώρο επίσης εξασκούνται διάφορες βιωματικές δραστηριότητες και εφαρμογές από τα στελέχη του εργαστηρίου συντήρησης εκθεμάτων και μουσειακών τεχνικών εφαρμογών. Μια από αυτές είναι οι παραδοσιακές ναυπηγικές «σχεδιάσεις» πάνω στην υπαίθρια «σάλα», ένα ναυπηγικό δάπεδο που βρίσκεται στον υπαίθριο εργαστηριακό χώρο του μουσείου και χρησιμοποιείται για τα εκπαιδευτικά προγράμματα.

Όλη η εικόνα του υπαίθριου εκθεσιακού χώρου έχει αναφορές στους χώρους των παραδοσιακών ξυλοναυπηγείων που ήταν σχεδόν πάντα σε ανοικτό χώρο και συνδυάζονταν με σκιάσεις από τον δυνατό ήλιο του καλοκαιριού. Αντίστοιχα προβλέπονται πολλές σκιάσεις του υπαίθριου χώρου και των σκαφών, με τις υπαίθριες κατασκευές, τις ειδικές τέντες για τα σκάφη και τις φυτεύσεις υψηλών δέντρων, στο νότιο μέτωπο του οικοπέδου. Στον υπαίθριο εκθεσιακό χώρο προβλέπεται ένα σχετικά κρυφό μηχανικό σύστημα μετακίνησης των μουσειακών σκαφών. Το σύστημα αυτό αντιγράφει ουσιαστικά τον τρόπο με τον οποίο μετακινούνται, ανελκύονται και καθελκύονται τα σκάφη σε ένα παραδοσιακό ναυπηγείο.

Η έκθεση του ΜΝΝΤΑ απευθύνεται σε ένα ευρύ φάσμα επισκεπτών, από τους απλούς τουρίστες μέχρι τους εξειδικευμένους επισκέπτες. Στόχος είναι να αποτελέσει το Μουσείο έναν χώρο μόρφωσης, ψυχαγωγίας και πολιτισμού με αναφορές σε όλο το Αιγαίο. Επιδιώκεται επίσης να καταστεί προορισμός συνδεδεμένος άμεσα με τις τουριστικές διαδρομές στη Σάμο και παράλληλα να γίνει έναν πόλος έλξης θεματικού τουρισμού για επισκέπτες που επιλέγουν να συνδυάσουν τις διακοπές τους με την απόκτηση γνώσεων και εμπειριών πάνω στη ναυπηγική και ναυτική κληρονομιά του Αρχιπελάγους.

 Κώστας Δαμιανίδης